Narcyzm internetowy – Jak media i biznes kształtują stan psychologiczny społeczeństwa

Media społecznościowe i strategie biznesowe wokół brandingu, zwłaszcza personalnego mogą wzmacniać cechy narcystyczne w społeczeństwie. Rozważając te procesy, warto zastanowić się nad etycznymi implikacjami w kontekście kształtowania tożsamości i wpływu na rozwój narcyzmu, zwłaszcza w erze cyfrowej, czyli najszybszej i najbardziej zmasowanej, z jaką ludzkość miała dotychczas styczność.

„Jest jednak rzeczą jasną, że [nasza] epoka ceni wyżej obraz niż rzecz, kopię niż oryginał, wyobrażenie niż rzeczywistość, pozór nić istotę […]”

pisał Ludwik Feuerbach w książce „O istocie chrześcijaństwa” 

Narcyz, postać z mitologii greckiej, stał się metaforą określająca jednostki z cechami narcystycznymi. Psychologowie analizują ten stan jako zaburzenie osobowości, czyli zestaw cech wpływających na relacje ze sobą i z innymi. Cechy narcystyczne to przekonanie o wyższości, oczekiwanie specjalnego traktowania, hiperbolizacja osiągnięć, wyglądu oraz nadmierna troska o własny status społeczny.

Christopher Lash w swojej “Kulturze Narcyzmu” pisał, że ludzie błędnie przypisują kultowi prywatności rozwój, który wynika z dezintegracji życia publicznego. Używają terminu „narcyzm” na tyle luźno, że traci on swoje znaczenie psychologiczne. 

Narcyzm w kontekście ludzkiej kondycji

Erich Fromm w “The Heart of Man” łączy narcyzm z samouwielbieniem i brakiem zainteresowania sobą przez pryzmat życia społecznego. Przekształca on ideę narcyzmu w synonim aspołecznego indywidualizmu, negującą współpracę, miłość braterską i poszukiwanie lojalności. Jednakże, pomimo wątpliwości, narcyzm bardziej związany jest z niechęcią do siebie niż miłością dla siebie. Lash podkreślił jednak, że Fromm pomija istotne zmiany w teoriach Freuda, uwzględniające rolę relacji z obiektem w rozwoju narcyzmu, ujawniając go jako obronę przed agresywnymi impulsami, a nie wyłącznie jako miłość własną. Narcyzm stanowi niejako zestaw systemów obronnych dla ego jednostki.

Kultura konsumpcjonizmu

Debord, autor „Społeczeństwa Spektaklu”, który tragicznie zakończył swoje życie w 1994 roku, dostrzegł klęskę Zachodu i triumf systemu nad nonkonformizmem. Obecnie, gospodarka wolnorynkowa przekształciła się w „ekonomię uwagi”, gdzie walka o uwagę stała się centralnym punktem poprzez social media i globalne korporacje. Te firmy wykorzystują influencerów do promowania trendów zakupowych, tworząc w ten sposób cykl przekazu.

Jednakże, obecna sława różni się od dawniejszego honoru i chwały. Dziś popularność jest zbanalizowana i koncentruje uwagę na jednostkach, umacniając ich pozycję w sieci. To sprawia, że ludzie tracą zdolność rozdzielenia życia rzeczywistego od wirtualnego. Narodził się „tayloryzm influencerski”, generujący ogromną ilość treści online, często dla zysku i wymiany handlowej, co może prowadzić do dehumanizacji – zjawisko, które już krytykował Antonio Gramsci w formie społecznej przed latami, teraz przenosi się do wirtualnego świata w roku 2023.

W społeczeństwach, gdzie sukces opiera się na posiadaniu i konsumpcji, narcystyczne zachowania mogą być powszechne poprzez wyeksponowanie bogactwa i statusu społecznego. Ciągłe dążenie do poprawy własnego statusu kosztem autentycznych więzi społecznych może promować niezdrowe wzorce wychowawcze i trudności w samookreśleniu w porównaniu z innymi. Skupienie na własnych problemach może ograniczyć zdolność empatii, brakując refleksji nad egoistycznymi działaniami. W epoce mediów społecznościowych te tendencje są wzmacniane poprzez promowanie osobistego wizerunku i dużą ilość treści emocjonalnych, często polaryzujących i rozpraszających.

Media społecznościowe i kultura internetowa

Kultura, która promuje indywidualizm, sukces za wszelką cenę i wyścig szczurów, może zachęcać jednostki do skupienia się na sobie, swoich osiągnięciach i wyglądzie jako głównych priorytetach życiowych. Stałe korzystanie z mediów społecznościowych, gdzie ludzie prezentują swoje życie w bardziej pozytywnym świetle, mogą skłaniać innych do porównywania się i dążenia do stworzenia idealnego wizerunku siebie, co może prowadzić do wzrostu narcyzmu. Internet umożliwia tworzenie idealnego wizerunku, wywołując chęć pokazywania siebie jako wyjątkowego i godnego podziwu. Poczucie własnej wyjątkowości, widoczne poprzez liczbę obserwujących, „lajków” i komentarzy, może wzmacniać cechy narcystyczne i osłabia realne odbicie siebie.

Czy social media wychowują narcyzów?

Narcyzm sieciowy implikuje szereg problemów społeczno-relacyjno-zawodowych, w zasadzie trzeba powoli podać sobie rękę i pogodzić się z myślą, że świat wirtualny wyparł ten analogowy. Stał się ważniejszy. 

– Istnieje korelacja, że jeśli więcej się dzieje na mediach społecznościowych, tym bardziej ze strony psychologii, psychiatrii, ciekawsza jest sytuacja w życiu prywatnym, dlatego że, osoba, która ma stabilne poczucie własnej wartości i relatywnie niezły kontakt ze sobą, nie potrzebuje się sobą dużo zajmować, nie potrzebuje ciągle sprawdzać jak jest odbierana. Bo jak jest inaczej to znaczy, że to już jest lekko zbudowany na lęku narcyzm.  Jest takim stanem zbudowanym na lęku, że jestem taki sam jak reszta – powiedział Miłosz Brzeziński, psycholog i coach biznesowy,  w rozmowie z Mateuszem Macierakowskim w audycji podcastu Bez Żartów. 

Rodzice chwalący stale dziecko bez względu na osiągnięcia mogą sprzyjać narcyzmowi. Zbyt krytyczne podejście, pozbawiające uznania, może też prowadzić do zachowań narcystycznych. Media społecznościowe umożliwiają czerpanie satysfakcji z reakcji innych lub ich braku, co może wpływać na rozwój narcyzmu. Jednakże, są one również polem dla psychologii, docierając do szerszego społeczeństwa, przyczyniając się do świadomości psychologicznej. Niemniej jednak, rosnąca świadomość może być pozorna. Na platformach takich jak LinkedIn, ciągłe udoskonalanie profilu w celu budowania przewagi zawodowej może skutkować ryzykiem narcyzmu, poprzez skupienie się na wizerunku zewnętrznym i absorbowanie się sobą.

Jak wskazują badacze, Jean Twenge i Keith Campbell w książce „Epidemia narcyzmu”, mamy do czynienia z wyraźnie zauważalnym wzrostem narcyzmu wśród tzw. milenialsów – pokolenia osób urodzonych między latami 1980 a 2000. Autorzy prognozowali również, że ta tendencja będzie narastać, a cechy narcystyczne będą coraz powszechniejsze w społeczeństwie na całym świecie.

Biznes rajem dla narcyzów?

Stworzenie wizerunku osobistego często wykorzystuje manipulacyjne strategie, co może współgrać z zachowaniami narcystycznymi. Choć nie jest to bezpośrednio związane z narcyzmem, podobne strategie wykorzystują osoby dążące do egoistycznych celów. W dzisiejszym społeczeństwie, gdzie większość buduje swoje obrazy w mediach społecznościowych, strategie personal brandingowe mogą wzmacniać zbyt duże przywiązanie do opinii innych.

Współczesna kultura pracy nad wizerunkiem zawodowym często skupia się na aspekcie zewnętrznym, co może prowadzić do narcystycznych tendencji. Promowanie wyjątkowości i pozycjonowanie siebie przedstawia fałszywy obraz, niekoniecznie odzwierciedlający prawdziwe przekonania. Kreowanie fałszywego ja jest często spotykane w kulturze narcyzmu, gdzie rozbieżność między pożądanym a rzeczywistym wizerunkiem jest utrzymywana.

Skupienie na budowaniu wizerunku może prowadzić do self-absorption i podkreślania własnych osiągnięć w konkurencyjnym środowisku pracy. Kluczowa jest autentyczność w tworzeniu wizerunku, który powinien odzwierciedlać prawdziwe wartości i przekonania. Tworzenie nieautentycznych obrazów siebie wynika często z braku uczciwości lub niezrozumienia.

Koncepcja Marka Savickasa wskazuje na to, że praca nad zawodowym obrazem siebie rozwijała się wraz z rozwojem psychologii humanistycznej. Decyzje dotyczące kariery powinny opierać się na self-concept, gdzie praca służy wyrażaniu siebie i rozwojowi. W pracy nad wizerunkiem osobistym, istotne jest uwzględnienie autentyczności, konsekwencji i refleksji, aby obraz siebie był rzeczywisty, nie jedynie kreacją wizualną. Kreowanie marki osobistej powinno opierać się na prawdziwych informacjach o osiągnięciach i cechach, co niestety często nie jest respektowane w rzeczywistości, gdzie sztuczne strategie są normalizowane jako sposób ochrony wizerunku.

Nadajmy sprawie szerszego kontekstu

Promowanie rywalizacji jako klucza do sukcesu wzmacnia tendencje narcystyczne. Marki często prezentują sukcesy, inspirując do naśladowania ich strategii poprzez case studies i uśmiechnięte historie. To naturalne, ponieważ nasze mózgi przyciągają silne i wybitne osiągnięcia, co wpisuje się w ewolucyjne mechanizmy przetrwania. Niemniej jednak, czy zawsze to wszystko jest prawdziwe?

Na szczęściei otwartość w biznesie staje się coraz bardziej istotna. Coraz częściej podkreśla się rolę współpracy i empatii, a elastyczne środowisko pracy sprzyja równości w relacjach zespołowych, zamiast hierarchicznego podejścia typowego dla relacji nauczyciel-uczeń czy prezes-manager. Firmy zaczynają również ukazywać kulisy swoich działań, co pozwala na lepsze zrozumienie szerszego kontekstu. Ludzie coraz chętniej mówią także o porażkach, które są częścią życia nawet najlepszych jednostek.

Dlaczego ten temat jest ważny?

Nadmierna prezentacja idealnego życia może zniekształcać rzeczywistość, negatywnie wpływając na zdrowie psychiczne jednostek. Dążenie do perfekcyjnego wizerunku może doprowadzić do utraty autentyczności, koncentrując się na pozorze zamiast na rzeczywistych zmianach. Skupienie na sobie może zmniejszyć empatię w relacjach międzyludzkich i sprzyjać porównywaniu się z innymi, co szkodzi samoocenie. Promowanie indywidualizmu może wzmacniać tendencje narcystyczne, prowadząc do niezadowolenia z relacji społecznych i pogarszając zdrowie psychiczne.

Ograniczanie kontaktów społecznych może wpływać negatywnie na społeczeństwo, ponieważ więzi społeczne są kluczowe dla funkcjonowania tradycyjnych i nowoczesnych społeczeństw. Badania sugerują, że social media przyczyniają się do nadprodukcji narcyzów, a pokolenie Z często doświadcza samotności i wyobcowania, co może mieć konsekwencje dla zdrowia psychicznego. Według badań amerykańskiego „Survey Center in American life”, prawie jedna czwarta młodych Amerykanów z Gen Z czuła się samotna i wykluczona w ciągu ostatnich 12 miesięcy.

Problemy demograficzne efektem technologii?

Problem narcyzmu internetowego rzutuje na zaburzenie demografii, rzadsze spotykanie się z ludźmi, jest wynikiem ciągłego dyktatu ulepszania siebie w sieci, skupienia na sobie, co determinuje rzadsze kontakty damsko-męskie. 

Według badań ABC – Zetki uprawiają mniej seksu od poprzednich pokoleń, to w tej generacji powstają różnego rodzaju „postromantyczne” relacje definiowane „situationship”. O emocjach jeszcze nigdy się tak dużo nie mówiło jak dzisiaj, ale również nigdy wcześniej nie było to takim problemem rzutującym na różne aspekty życia społecznego. Proces „stawiania na siebie” indywidualizmu ekspresyjnego manifestowania swojej obecności w Internecie, prowadzi do erozji więzi społecznych –  to wiadomo powszechnie, dziś ta prawda nie jest odkrywcza, ale generuję to kolejny problem na poziomie biologicznym – umiejętność skupienia uwagi.

Liczny sieciowy influencing, kultura transparencji, wyrzuca nas z potrzeby bycia „tu i teraz”, kultura konfesji internetowej podpowiada nam, że musimy nadążyć za koniunkturą rynkową a to implikuję brak chęci rozmowy in vivo – „indywidualizacja skazuje ludzi na zewnętrzne sterowanie”, Pisał, kiedyś Ulrich Beck. Doszło do obalenia hierarchii ważności światów dla dwudziestoparolatków. Problem narcyzów jest stary jak świat, tylko rozwój cywilizacji nam o tym przypomina na poziomie proedukacyjnym. 

Jak można ograniczyć rozwój cech narcystycznych w społeczeństwie?

1. Edukacja i świadomość: Włączenie edukacji o zdrowych relacjach, samoświadomości i zdrowym korzystaniu z mediów społecznościowych do programów szkolnych i biznesowych firm powinno stać się nowym standardem.

2. Promowanie autentyczności: Zachęcanie do bycia autentycznym w mediach społecznościowych poprzez pokazywanie rzeczywistego życia, nie wyłączając sukcesu, ale włączając w komunikację również porażki i trudności.

3. Równowaga między online a offline: Kształtowanie równowagi między korzystaniem z mediów społecznościowych a rzeczywistymi interakcjami społecznymi może zminimalizować negatywne skutki dla psychiki.

4. Wsparcie zdrowych relacji: Tworzenie programów wsparcia społecznego, które promują zdrowe relacje i empatię wśród młodych ludzi może zapobiec wzrostowi narcyzmu.

5. Rozwój świadomości medialnej: Promowanie świadomego korzystania z mediów, wskazując na różnice między rzeczywistością a wykreowanymi wizerunkami oraz zwracanie uwagi na manipulacje oraz nieprawdę jest ważną częścią w tworzeniu zdrowszego świata.

Podsumowanie

Współczesny świat, zbudowany na interakcjach medialnych, komunikacyjnych i biznesowych, sprzyja rozwojowi cech narcystycznych u jednostek. Mediów społecznościowych i biznesu nie da się oddzielić od narastającej kultury narcyzmu. Badając te zjawiska, starajmy się zrozumieć, dlaczego niektóre cechy narcystyczne stają się powszechne w erze cyfrowej, gdzie coraz więcej uwagi poświęca się materii i indywidualizmowi. 

Ale czy coś się zmieniło od roku 2002, kiedy Back ostrzegał o tym w „Społeczeństwie Ryzyka” –  chyba niestety niewiele lub nawet nic. Przecież 20 lat temu zwracał on szczególną uwagę na kreowanie „indywidualnych biografii”, dzisiaj moglibyśmy to nazwać „ pozycjonowaniem się w social mediach” „personal-brandingiem”, stawianiem siebie na pierwszy miejscu, czego przejawy widzimy w przestrzeniach miejskich, poprzez zobojętnienie , upraszczanie interakcyjne, czy brak uważności. Nie popadajmy w marazm ale pamiętajmy, że narcystyczne postawy również są integralnie związane z rozwojem ponowoczesnych społeczeństw, które my kształtujemy. Z rozwojem i ewolucją musi adekwatnie rosnąć świadomość i edukacja. Może po przeczytaniu tego na chwilę się zatrzymasz i nie obejrzysz kolejnego Tik-Toka? 

Artykuł powstał we współpracy z  socjologiem Mateuszem Macierakowskim, twórcą podcastu “Bez Żartów”.

Sources:

• Christopher Lasch, „The Culture of Narcissism: American Life in An Age of Diminishing Expectations”
• Erich Fromm, „The Heart of the Man”
• Daria Jezierska Geburczyk, Zawodowy obraz siebie a obraz współczesnego narcyzmu. Rozwój zagadnienia vocational self-concept jako inspiracja do rozważań nad kulturą narcystyczną i jej krytyką 
• Ulrich Beck „Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej rzeczywistości”. 
• Guy Debord „Społeczeństwo Spektaklu”
• Kanał „BEZ ŻARTÓW” rozmowa z Miłoszem Brzezińskim
• Magdalena Szpunar „Kultura cyfrowego narcyzmu” 

Ważne: Ten artykuł ma na celu zaprezentowanie analizy kultury narcyzmu w kontekście mediów społecznościowych i biznesu. Nie stanowi diagnozy psychologicznej. Jest to jedynie zwrócenie uwagi na istnienie problemu w sferze publicznej.